Οι αλλεργίες οφείλονται στην υπερβολική, και κατ’επέκταση ζημιογόνα, για τον οργανισμό αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος στα αλλεργιογόνα. Πρόκειται συνήθως για πρωτεΐνες ή χημικά μόρια που σε έναν φυσιολογικό άνθρωπο δεν προκαλούν οποιαδήποτε αντίδραση, σε έναν όμως αλλεργικό είναι υπεύθυνα για τις διάφορες αλλεργικές εκδηλώσεις. Αυτές εξαρτώνται από το είδος του αλλεργιογόνου. Έτσι η αναπνευστική αλλεργία οφείλεται σε αλλεργιογόνα που βρίσκονται στην ατμόσφαιρα, η τροφική αλλεργία σε τροφικά αλλεργιογόνα, η δερματίτιδα εξ επαφής σε αλλεργιογόνα που έρχονται σε επαφή με το δέρμα κ.λπ. Στη συνέχεια παρουσιάζονται εν συντομία τα συχνότερα αεροαλλεργιογόνα στον ελληνικό πληθυσμό, τα συχνότερα τροφικά αλλεργιογόνα καθώς και τα κυριότερα αλλεργιογόνα δερματικής αλλεργίας.

Αλλεργιογόνα στην ατμόσφαιρα

Τα αεροαλλεργιογόνα προκαλούν αλλεργική ρινίτιδα, επιπεφυκίτιδα και άσθμα και χωρίζονται σε δύο κύριες κατηγορίες: τα ολοετή που δυνητικά προκαλούν πρόβλημα όλον το χρόνο και τα εποχικά που παρουσιάζουν ατμοσφαιρικές διακυμάνσεις και επομένως εποχικά συμπτώματα. Ανιχνεύνται/ταυτοποιούνται με τα δερματικά τεστ νυγμού και ειδικό αιματολογικό αλλεργιολογικό έλεγχο (RAST/CAP)

Τα κυριότερα ολοετή αλλεργιογόνα είναι:

Τα ακάρεα της οικιακής σκόνης. Πρόκειται για μικροσκοπικά έντομα που τρέφονται από τα νεκρά κύτταρα της επιδερμίδας του ανθρώπου, βρίσκονται σε όλα τα σπίτια, ειδικά όπου εγκλωβίζεται σκόνη, και μπορεί να προκαλέσουν ασθματικά συμπτώματα.

Τα επιθήλια των ζώων όπως η γάτα και ο σκύλος. Έχουν εξαιρετικά μικρό μέγεθος, μεταφέρονται εύκολα με τον αέρα, αρκεί δε πολύ μικρή ποσότητά τους για να προκαλέσει συμπτώματα. Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι ακόμα και αν απομακρυνθεί το ζώο από ένα σπίτι, τα επιθήλιά του ανιχνεύονται σε αυτό μέχρι και για ένα μήνα μετά.

Οι μύκητες της υγρασίας. Το πιο σημαντικό αλλεργιογόνο ονομάζεται αλτερνάρια και λόγω της βιολογίας του είναι εξαιρετικά αυξημένο στην ατμόσφαιρα το φθινόπωρο καθώς τρέφεται από τα υγρά, νεκρά φύλλα. Υπάρχει όμως και στο οικιακό περιβάλλον όπου υπάρχει υγρασία (π.χ. υπόγεια, αποθήκες, μπάνια, ξύλινα κουφώματα κ.ά) και επομένως ουσιαστικά προκαλεί συμπτώματα ολοετώς.

Τα εποχικά αλλεργιογόνα είναι κατά κανόνα πρωτεΐνες που βρίσκονται στη γύρη διαφόρων φυτών και επομένως προκαλούν συμπτώματα μόνο κατά την περίοδο που αυτά ανθοφορούν. Τα κυριότερα αλλεργιογονικά φυτά στην Ελλάδα είναι:

Τα γρασίδια. Πρόκειται για οικογένεια άγριων γρασιδιών που φυτρώνουν χωρίς περιποίηση σε όλην την Ελλάδα. Ανθίζουν κατά κανόνα το Μάρτιο και η ανθοφορία διαρκεί μέχρι τον Ιούνιο. Ένα από αυτά είναι η αγριάδα που αντέχει στην ξηρασία και μπορεί να παραμείνει ανθισμένη και τον Ιούλιο.

Η ελιά. Το κατεξοχήν ελληνικό δέντρο είναι πολύ συχνά αλλεργιογονικό. Ανθίζει κατά κανόνα το Μάιο αν και σε θερμότερες περιοχές (όπως για παράδειγμα στην Κρήτη) μπορεί να ανθοφορεί από τα τέλη Μαρτίου. Τονίζεται ότι ενδεχόμενη αλλεργία στη γύρη της ελιάς δε σημαίνει τροφική αλλεργία στον καρπό της.

Το περδικάκι. Πρόκειται για ζιζάνιο που ευνοείται από την χαμηλή υγρασία και επομένως φυτρώνει παντού, ακόμα και σε μαντρότοιχους ή πεζοδρόμια. Βρίσκεται, λοιπόν, και μέσα στις πόλεις, εξαιτίας δε του κλίματος στην Ελλάδα ανθίζει δύο φορές το χρόνο, τόσο κατά την άνοιξη όσο και το φθινόπωρο.

Τα κυπαρισσοειδή φυτά. Τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιούνται για καλλωπιστικούς λόγους δέντρα συγγενικά του κλασσικού ελληνικού κυπαρισσιού που ονομάζονται golden crest, leyland κ.ά. Αυτά αποτελούν όλο και πιο μεγάλο πρόβλημα λόγω της αλλεργιογονικότητάς τους. Ανθίζουν από τα τέλη Ιανουαρίου μέχρι ενδεχομένως και το Μάιο.

Τροφικά αλλεργιογόνα

Τα συχνότερα τροφικά αλλεργιογόνα στην Ελλάδα βρίσκονται στις παρακάτω τροφικές ομάδες:

Γάλα και γαλακτοκομικά προϊόντα. Το αγελαδινό γάλα είναι το συχνότερο αίτιο τροφικής αλλεργίας τόσο για άμεσες όσο και για καθυστερημένες αντιδράσεις (αλλεργική πρωκτοκολίτιδα, ηωσινοφιλική οισοφαγίτιδα, τροφοεξαρτώμενη ατοπική δερματίτιδα κ.ά.). Το κατσικίσιο και το πρόβειο γάλα είναι κατά 95% όμοια πρωτεϊνικά με το αγελαδινό και επομένως σε καμία περίπτωση δε θα πρέπει να χρησιμοποιούνται ως υποκατάστατα! Κύρια αλλεργιογόνα στο γάλα είναι οι πρωτεΐνες του ορού και η καζεΐνη – αλλεργία στην καζεΐνη φαίνεται ότι αποτελεί δυσμενή προγνωστικό παράγοντα. Στην αγορά κυκλοφορούν πολλά υποαλλεργιογονικά γάλατα, διαφορετικού βαθμού υδρόλυσης, που χρησιμοποιούνται με συγκεκριμένο τρόπο για τη σταδιακή επανεισαγωγή του γάλακτος στη διατροφή του παιδιού.

Αυγό. Το αυγό είναι πολύ συχνό αλλεργιογόνο που προκαλεί αλλεργικές αντιδράσεις ειδικά όσο πιο ωμό καταναλώνεται. Η λιγότερο αλλεργιογονική μορφή είναι αυτή του ψημένου αυγού (σε κέικ ή μπιφτέκια), ακολουθεί το βρασμένο και η ομελέτα και τέλος τα αυγοκομμένα φαγητά όπου το αυγό είναι πολύ λίγο μαγειρεμένο. Πολλά παιδιά αλλεργικά στο αυγό μπορούν να το καταναλώνουν ψημένο, είναι σημαντικό δε αυτό να επιχειρείται ώστε να αυξηθούν οι πιθανότητες μελλοντικής ανοχής και στο βρασμένο. Σημαντικότατο αλλεργιογόνο του αυγού είναι το οβομυκοειδές που αποτελεί αρνητικό προγνωστικό δείκτη για τη διατήρηση ή μη της αλλεργίας και στο μέλλον.

Σιτηρά. Η αλλεργία στα σιτηρά είναι αρκετά συχνή και εμφανίζεται με αντιδράσεις μετά την κατανάλωση ψωμιού, ζυμαρικών κ.λπ. Μπορεί να προκαλέσει έντονες άμεσες αντιδράσεις (αναφυλαξία και αναφυλακτικό σοκ) και φαίνεται ότι χρονικά είναι πιο επίμονη σε σχέση με τις αλλεργίες στο γάλα και το αυγό. Οι ασθενείς καταναλώνουν ειδικά ποϊόντα ελεύθερα γλουτένης που είναι και το κυριότερο αλλεργιογόνο.

Ψάρια. Πολύ συχνό αλλεργιογόνο που προκαλεί άμεσου και καθυστερημένου τύπου (κυρίως εμέτους) αντιδράσεις. Παλαιότερα όλα τα ψάρια θεωρούνταν εξίσου αλλεργιογονικά και δινόταν οδηγία αποφυγής της κατανάλωσής τους συνολικά. Γνωρίζουμε όμως πλέον ότι η κονσερβοποίηση μειώνει την αλλεργιογονικότητα και επομένως σε ένα πρώτο βήμα επιχειρείται η κατανάλωση π.χ. τόνου σε κονσέρβα. Επίσης ψάρια όπως ο γαλέος είναι λιγότερο αλλεργιογονικά εξαιτίας πολύ μικρής συγκέντρωσης σε παρβαλβουμίνη που είναι το κύριο αλλεργιογόνο αυτής της ομάδας.

Καρκινοειδή (γαρίδες, καραβίδες, αστακοί) και μαλάκια (χταπόδι, καλαμάρι, σουπιές) είναι αλλεργιογονικά κυρίως σε ενήλικες στους οποίους και είναι μάλλον μόνιμη. Τονίζεται ότι είναι εντελώς διαφορετική από την αλλεργία στα ψάρια: μπορεί ένα παιδί να είναι αλλεργικό στο ψάρι αλλά να καταναλώνει ελεύθερα μαλάκια και καρκινοειδή ενώ ένας ενήλικας αλλεργικός σε αυτά ενδέχεται να μπορεί να καταναλώσει ψάρια. Αυτό οφείλεται στη διαφορετική αλλεργιογονική σύνθεση των δύο ομάδων – εδώ το κύριο αλλεργιογόνο λέγεται τροπομυοσίνη.

Ξηροί καρποί. Συχνότατο αίτιο αλλεργίας σε παιδιά και ενήλικες με μάλλον παρατεταμένη χρονική διάρκεια. Η αλλεργιογονική τους σύσταση είναι πολύπλοκη και ανάλογα με τα ειδικά αντισώματα που έχει ο ασθενής, και τα οποία ανιχνεύονται στο αίμα, καθορίζεται η βαρύτητα της αντίδρασης σε μια πιθανή έκθεση. Το αμύγδαλο φαίνεται ότι είναι ο λιγότερο αλλεργιογονικός από όλους τους ξηρούς καρπούς, ενώ το φυστικί Αιγίνης και το cashew μάλλον ανήκουν σε διαφορετική ομάδα. Είναι σημαντικό να διερευνάται η δυνατότητα κατανάλωσης κάποιων ξηρών καρπών ώστε να αυξηθούν οι πιθανότητες μελλοντικής ανοχής και στους υπόλοιπους.

Ορισμένα φρούτα όπως το ροδάκινο, το ακτινίδιο και το σταφύλι προκαλούν αλλεργίες ειδικά σε εφήβους και ενήλικες. Το κύριο αλλεργιογόνο ονομάζεται LTP (lipid transfer protein) και προκαλεί αντιδράσεις από πολύ ήπιες έως πολύ επικίνδυνες, κάτι που εξαρτάται από πολλούς συνπαράγοντες (ποσότητα, σωματική άσκηση, stress, λοίμωξη, εμμηνορυσία). Η LTP βρίσκεται κυρίως στη φλύδα των φρούτων αυτών και η ποσότητά της επίσης εξαρτάται από πολλούς παράγοντες (ποικιλία, ωριμότητα κ.ά.).

Τα όσπρια είναι όχι συχνό αλλά δυνητικά επικίνδυνο αλλεργιογόνο. Και εδώ υπάρχουν διαβαθμίσεις στην αλλεργιογονικότητα καθώς φαίνεται ότι τα φασόλια είναι τα λιγότερο και οι φακές οι περισσότερο αλλεργιογονικές.

Αλλεργιογόνα δερματίτιδας εξ επαφής

Οποιαδήποτε χημική ουσία χρησιμοποιείται είτε στο χώρο εργασίας, είτε ενδοοικιακά μπορεί να ευαισθητοποιήσει τον ασθενή, να κινητοποιήσει το ανοσοποιητικό του σύστημα και τελικά να προκαλέσει δερματίτιδα. Η ανίχνευση του πιθανού αλλεργιογόνου γίνεται με τις δοκιμασίες επικόλλησης (atopy patch tests). Παρακάτω αναφέρονται τα κυριότερα/συχνότερα αλλεργιογόνα και μερικά από τα προϊόντα στα οποία χρησιμοποιούνται:

• Νικέλιο: Faux bijoux (σκουλαρίκια, μπρασελέ), μεταλλικοί σκελετοί γυαλιών, κουμπιά ρούχων, κέρματα.
• Κοβάλτιο: Κοσμήματα, οδοντιατρικά υλικά, βαφές και βερνίκια, τσιμέντο και τούβλα.
• Χρώμιο: Δέρματα, τσιμέντο, tattoo, σπίρτα, λευκαντικά
• Φορμαλδεΰδη: Καλλυντικά, σαμπουάν, αρώματα, ρούχα
• Π-Παραφαινυλενοδιαμίνη (PPD): Βαφές μαλλιών, χέννα, υφάσματα
• Αιθυλενοδιαμίνη: Συντηρητικά σε κρέμες, βαφές, λάστιχα, αντιψυκτικά
• Thiurams: Λάστιχα, βαφές μαλλιών, καλσόν, μυκητοκτόνα
• Βάλσαμο Περού: Αρώματα και καλλυντικά
• Κολοφώνιο: Στόκους, μονωτικά, βερνίκια
• Parabens: Συντηρητικά σε κρέμες και δερμοκαλλυντικά
• Εποξικές ρητίνες: Κόλλες, προϊόντα PVC, καλυπτικά επιφανειών
• Τοπικά φάρμακα: Αντιβιοτικά, αναισθητικά, κορτιζονούχα
• Thimerosal: Υγρά φακών επαφής, εμβόλια, αντισηπτικά spray
• Αλκοόλες μαλλιού: Λανολίνη, καλλυντικά, κρέμες και ενυδατικά